Innsyn er hovudregel, òg i ureielegheitssaker

Seminaret vart opna av Ragna Aarli, UiB-professor og leiar av Nasjonalt utvalg for gransking av uredelighet i forskning. Aarli brukte pandemien som døme.

– Forskingsprosjekt er sette på vent, men pandemien har òg fremma forsking på rekordtid, som utvikling av mRNA-vaksinen. Det seier noko om vesenet til mennesket at vi ikkje lèt oss stansa. Samfunnet treng forsking og forskaren må vera fri til å velja kva det blir forska på og korleis det blir forska og blir formidla.

Til seminaret var to tema vald: innsyn i ureielegheitssaker og dessutan handtering av ei spesifikk sak om bildemanipulasjon. Det var òg lagt opp til ein såkalla FOO-kamp, diskusjonsgrupper deltakarane sjølv spelte inn tema til.

– Diskusjon om etiske spørsmål gjer oss klokare, stadfesta Aarli.

– Innsyn er særdeles viktig

Fagdirektør Kari Bjørke i Kunnskapsdepartementet, fortalde om reglane for innsyn. Ho kobla lovverka saman.

– Uttalelser om vitskapeleg ureielegheit er ikkje enkeltvedtak etter forvaltningslova. Men forskingsetikklova fastset at reglane i forvaltningslova kapittel 4 og 5 om saksbehanding likevel skal gjelde. Dette er viktig for å sikre forsvarleg saksbehandling. Desse saksbehandlingsreglane gjeld altså alle forskingsinstitusjonar som er underlagt forskingsetikklova, også dei private.   

Generelt så gjeld forvaltningslova dei forskingsinstitusjonane som er forvaltningsorgan, og for private når dei fattar enkeltvedtak eller fastsett forskrift. Når ein privat høgskule utviser ein elev, for eksempel, skal den følgjast, forklarte Bjørke.

Offentleglova, som har reglane for innsyn, gjeld for alle forskingsinstitusjonar som er offentlege organ eller eigd/styrt av det offentlege.

Bjørke var tydeleg på at innsyn skal vere hovudregel.

– Forarbeida til forskingsetikklova er veldig tydeleg på at openheit og innsyn er særs viktig for institusjonanes truverdigheit ved behandling av ureielegheitssaker. Institusjonen har eit ansvar for å ivareta tillit til forsking, og det er bakgrunnen for at forarbeida til forskingsetikklova er tydelege på at uttalelsar i uredelegheitssaker er offentlege.

Offentleglova har nokre «må»-reglar, som seier når ein ikkje skal gje innsyn i opplysningar, slik som dei teiepliktige. Men dei fleste unntaka frå innsyn, er kan-reglar.

– Her må institusjonen sjølv vurdere.

I forskingsetikklova § 11 ligg ein særregel for innsynssaker: Den fastset at unntaket i offentleglova § 24 andre ledd gjeld tilsvarande i redelegheitssaker.

– Det kan gjerast unntak frå innsyn for melding, tips eller liknande dokument om mulege uredelegheitssaker frå private. For andre dokument om som slike saker, det vil i praksis gjelde sakspapira ved institusjonane, kan det gjerast unntak frå innsyn inntil saka er avgjort, forklarte Bjørke.

Ho forklarte at første del av regelen vil kunne verne enkeltpersonar som tipsarar, og her kan ein altså gje varig unntak frå innsyn.

Kven som er part må vurderast individuelt

Bjørke gjekk òg inn på partsomgrepet.

– Ein part er ein definert gruppe etter forvaltningslova, då er du berørt på eit eller anna vis, det kan vere den som har meldt, den det er meldt om, medforfattarar osv.

Ein part har etter forvaltningslova særleg rett til innsyn i saka si. Offentleglova derimot gir ein (meir begrensa) innsynsrett for alle. Frå salen kom spørsmål om ein tipsar er part.

– Det kjem an på om tipsaren har noko med det som tipset gjeld, for eksempel eit forskingsarbeid. Dette må vurderast individuelt. Departementet har eit vedtak i ei sak under den førre forskingsetikklova slått fast at den som hadde meldt frå om saka ikkje hadde klagerett, då ho ikkje var part. Det må være ein samanheng mellom personen og kjernen i saka.

Bjørke nemnde også personopplysningslova.

–  I saksbehandling i ureielegheitssaker vil ein alltid behandla personopplysningar.  For behandling av saker ved institusjonane, så er det lov etter reglane (det vil seie ein har rettsgrunnlag i)  personvernforordninga artikkel 6 nr 1 bokstav c/e, med supplerande grunnlag i forskingsetikklova. Ved innrapportering frå institusjonane har ein lov til å sende personopplysningar til Granskingsutvalet. De må som institusjonar vurdere om det er ønskjeleg eller behov for sladding før innsending.

Offentleglova er og eit supplerande rettsgrunnlag, for dei som er underlagde denne lova.

– Da kan de ha rett til også å gje ut personopplysningar. For dei som ikkje er offentlege forskingsinstitusjonar, er me meir uvisse. Truleg kan ikkje lovverket kan strekkjast så langt.

Rulla opp ureieligheitssak etter varsel

Ole M. Sejersted, professor emeritus ved UiO,fortalde om ei sak som vart behandla av felles reielighetsutval for Medisinsk fakultet ved UiO, OUS og Akershus universitetssykehus. Sejersted leiar utvalet.

Saka starta med eit varsel i publiseringstenesta PubPeer for meir enn tre år sidan, og har resultert i gransking av 16 artiklar, der berre to av desse er «frifunne».
(Les mer om saken i Magasinet Forskningsetikk)

Sejersted forklarte at dei brukte ein ekstern, svensk granskar til å vurdera saka. I tillegg vart unge forskarar hanka inn som metode-ekspertar, for å vurdera mogleg biletmanipulasjon.

– Me trong nokon som er hands-on på desse metodane, fortalde Sejersted.

Dei byrja å nøsta i bekymringane som var uttrykte på PubPeer, dei bad om datafiler og prøvde å rekonstruera det som var publisert.

– Då viste det seg å vera ein del forskjellar, ikkje store, men pussige. Me måtte spørja oss – kvar er feilen gjord? Ved kjernefasiliteten? Er feilen bestilt, eller er manipulasjonen skjedd i etterkant?

Sejersted følgde sjølv prosessen nøye. Heile utvalet var spesielt involvert i dei forskingsetiske vurderingane i saka, som – var det gjort med forsett?

– Det er tre hovudformer for forsett: hensiktsforsett, sannsynsforsett og eventualitetsforsett. Me konkluderer med at det kanskje ligg føre hensiktsforsett og i alle fall sannsynsforsett.

Sejersted viste til at det var mange alvorlege funn i granskinga, som resultat av det, er mellom anna fleire publiserte artiklar trekt. Granskinga avdekte også systemfeil når det gjeld føring av forskingsprotokollar.

– Me fekk i handa ein del notatbøker som mellom anna inneheldt data. Eg trur også forfattarane av protokollen ville hatt problem med å tyda mange av desse dataa. Når protokollar blir førte slik, blir det eit kjempeproblem å spora frå datagrunnlag til publiserte resultat. Det synest me er alvorleg. Me reknar det som ein systemfeil at ikkje grunnlagsdata finst på sjukehuset og er oppbevart på ein sikker måte.

Bør ha krav til basiskunnskap

Sejersted meiner det også er ein del rammeverk som bør justerast, for å sikra forskinga betre.

– UH-lova seier at institusjonane skal ha kvalitetssystem for utdanninga, men ho seier ikkje det same for forskinga. Det bør ein jo gjera noko med.

Han meiner det også bør stillast tydelegare krav til forskingsetisk opplæring.

– Alle som blir tilsette på institusjonen må ta pedagogikk-kurs. Eg synest me bør ha dei same krava til basiskunnskap i forskingsetikk for dei som får fast tilsetjing i akademiske stillingar.